تعاریف جامعه‌پذیری

هر فردی در بدو ورود خود به سازمان یا جامعه‌ای، دچار نگرانی و گاه اضطراب و تنش می‌شود و اضطراب و تنش بیش از اندازه موجب لطمه زدن به کار و فعالیت و رفتار فرد می‌شود. از این‌رو لازم است به سرعت او را فرهنگ‌پذیر یا جامعه‌پذیر کرد. منظور از جامعه‌پذیری، آموزش نقش‌ها و ارزش‌های یک جامعه به اعضای آن است. می‌توان آن را نوعی تلقین عقیده تلقی کرد که به طور رسمی از طریق نهادهایی مثل خانواده، نظام آموزشی و مذهب و به طور غیررسمی به وسیله رسانه‌ها انجام می‌پذیرد. خاصیت مهم جامعه‌پذیری ‌غیررسمی این است که عموماً تشخیص نمی‌دهیم که مشغول فراگیری هستیم (به قول برخی برایمان برنامه‌ریزی می‌شود) یا چه نقش‌هایی بازی می‌کنیم و چگونه آن‌ها را بازی کنیم، از چه ارزش‌هایی پاسداری کنیم، چه دیدگاه‌هایی برگزینیم و برای چه اهدافی بکوشیم.

مید (1934) نظریه‌ای را در مورد جامعه‌پذیری طرح کرد که بنا بر آن، فرد ظرف خالی نیست که باید از میراث فرهنگی پُر شود، بلکه روح متعالی و گزینشگری است که به طور فزاینده می‌تواند قواعد و ایدئولوژی فرهنگی را که درون آن زندگی می‌کند، ارزیابی کند و تصمیم بگیرد چه چیزی را بپذیرد و چه چیزی را نپذیرد؛ زیرا وقتی فرهنگ شکل گرفت، نیروهایی در سازمان وجود دارند که با القای یک دسته از تجارب مشابه به حفظ فرهنگ سازمانی اقدام می‌کنند. عوامل سه‌گانه‌ای که نقش بسیار مهمی در حفظ یک فرهنگ (سازمانی) دارند عبارتند از: 1)شیوه‌های انتخاب کارکنان سازمان؛ 2)اعمال و کردار مدیریت عالی؛ 3)نحوه جامعه‌پذیری سازمان.

مهم این نیست که سازمان در مرحله کارمندیابی و انتخاب چگونه عمل کرده باشد، به هر حال ممکن است کارکنان تازه‌وارد، فرهنگ سازمان را کاملاً یاد نگرفته باشند. مهم‌تر اینکه، چون آن‌ها آشنایی کمی با فرهنگ سازمان دارند، لذا به مثابه عاملان بالقوه‌ای محسوب می‌شوند که باورها و آداب و رسوم سازمان را مخدوش می‌سازند، از این‌رو سازمان خواهان این است که برای اینکه کارکنان تازه‌وارد بتوانند با فرهنگ سازمان خود را وفق دهند، به آن‌ها کمک کند.

جامعه‌پذیری به شیوه‌های مختلفی انجام می‌گیرد. مثلاً از طریق شرکت در دوره‌های آموزشی فشرده و دشوار، معاشرت و صمیمی شدن با دیگر اعضای سازمان و یاد گرفتن زبان و فرهنگ سازمان. هدف از اعمال روش‌های جامعه‌پذیری، تقویت رابطه فرد با گروه یا سازمان و پذیرش وی توسط فرد یا سازمان است.

جامعه‌پذیری روندی است که فرد را برای زندگی گروهی آماده می‌کند و نقش اساسی در شکل‌گیری رفتار فرد دارد. جامعه‌پذیری فرآیند مستمر یادگیری است که به موجب آن افراد ضمن آشنا شدن با نظام از طریق کسب اطلاعات و تجربیات به وظایف و حقوق و نقش‌های خویش به خصوص وظایف سیاسی در جامعه پی می‌برد. در این فرآیند ارزش‌ها، ایثارها، اعتقادات و آداب و رسوم از نسلی به نسل دیگر انتقال می‌یابد و امکان دارد در جریان این انتقال تغییرات و یا تعدیل‌هایی نیز صورت پذیرد. جامعه‌پذیری فرآیندی است که در طی آن افراد شیوه‌های رفتاری، باورها، ارزش‌ها، الگوها و معیارهای فرهنگ جامعه خود را یاد می‌گیرد و آن را جزء شخصیت خود می‌کنند^]. جامعه‌پذیری فرآیندی است که از طریق آن باورها و ارزش‌های فرهنگی و یا به قول «دورکیم» وجدان جمعی در فرد و از طریق فرآیند ساختنی تقسیم کار، درونی شده و سبب می‌شود تا فرد همسان و هم‌نوا با نظام اجتماعی کنش نموده و راه‌های مناسب را برگزیند. جامعه‌پذیری ‌عبارت است از متعادل ساختن فرد با اجتماع مربوط با تقبل ارزش‌هایی که فرد از خود اجتماع می‌گیرد.

جامعه‌پذیری یا حالت ساده و صوری از هم‌نوایی گروهی همان هم‌نوایی فرد است با هنجارهای گروهی و جریانی است که فرد را عملاً با زندگی گروهی همساز می‌کند. فرد جامعه‌پذیر^([1]) کسی است که بر اثر هم‌نوا شدن با هنجارهای گروهی، وظایف گروهی را پذیرفته و راه‌های همکاری را شناخته و بدین سبب دارای رفتاری گروه پسند شده است. جریان جامعه‌پذیری به دو صورت پیش می‌رود:

• گاه گروهی عمداً به جامعه‌پذیر کردن افراد می‌پردازد، چنان‌که خانواده و مدرسه آگاهانه هنجارهای زندگی گروهی را به کودک می‌آموزند.
• گاهی زندگی گروهی خودبه‌خود فرد را جامعه‌پذیر می‌گردانند، چنان‌که رفتار پدران و مادران، بی‌آنکه خود آنان متوجه باشند، سرمشق رفتار کودکان می‌شود.

ورود کارکنان جدید همواره با چالش همراه است؛ زیرا کارکنان جوان، با تجربیات اندک و درک ناکافی از نحوه عمل سازمان مواجه هستند. برای همین برخی از سازمان‌ها اقدام به ایجاد وب‌سایت نموده‌اند. افراد تازه‌وارد می‌توانند در محیطی آرام به وب‌سایت شرکت رجوع کرده و اصول و خط‌مشی، ساختار سازمان و الزامات مربوطه را مطالعه و مرور نمایند. حتی محیط مجازی سازمان را مشاهده کنند و با تعدادی از همکاران در محیط کار خود آشنا شوند. اگر تفاوت میان واقعیات سازمان و پیش‌فرض‌های فرد درباره سازمان چنان عمیق نباشد که به او شوک وارد کند، یا اگر قادر به تحمل این شوک اولیه باشد و تصمیم به ماندن در سازمان بگیرد، روش‌هایی وجود دارند که به وسیله آن‌ها فرد می‌تواند خود را با شرایط و واقعیات موجود در سازمان، وفق دهند. مهم‌ترین این روش‌ها عبارتند از:

• تغییر نگرش می‌دهد: شخص به‌جای آرمانی فکر کردن، واقع‌بین می‌شود.
• با دیگران رابطه برقرار می‌کند: تازه‌وارد درمی‌یابد که تنها تخصص و توانایی فنی او برای موفقیت در سازمان کافی نیست و توانایی ایجاد روابط خوب و سازنده کاری اجتماعی با مافوق، همکاران، هم‌قطاران و مرئوسان، همان اهمیت تخصص و مهارت فنی را دارد.
• صبر و شکیبایی در پیش می‌گیرد: فرد تازه‌وارد معمولاً با افکار و عقاید گوناگونی وارد سازمان می‌شود و فکر می‌کند به تنهایی و یک روز می‌تواند همه چیز را عوض کند، ولی بعد از چند بار شکست، متوجه می‌شود که معمولاً تغییر و تحول به زمان احتیاج دارد و تدریجی است و هنگامی به وقوع می‌پیوندد که دیگران و به‌ویژه اعضای ارشد و متنفذ سازمان نیز در ایجاد آن دخالت و مشارکت داشته باشند.

[1] Socialized