تغییر از تفکر خطی به تفکر سیستمی

برای حل چالش‌های امروزه، رهبران باید بر دیدگاه‌های اشتباهی که مخمصه ایجاد کرده‌اند، غلبه کنند. در بنیادی‌ترین سطح، نیاز داریم از تفکر خطی به سمت تفکر سیستمی حرکت کنیم. به این معنی که تمرکز بر رفع عیب سریع اجزاء خراب شده واضح و در دسترس را کنار گذاشته و رفتار و تفکر خود را با قوانین طبیعی پایداری هم‌راستا کنیم. با وجود سال‌ها بحث در مورد تفکر سیستمی، چند شرکت یا دولت محدود به معنای واقعی آن را به کار برده‌اند. این مشکل تا حدودی به خاطر عدم وجود چارچوبی ساده برای به‌کارگیری نگرش سیستمی است. در این بخش، یک چارچوب شامل پنج تعهد درونی ارائه می‌گردد که می‌تواند به رهبران برای تغییر تفکر خطی به تفکر سیستمی کمک کند.

1- دیدن سلسله‌مراتب سیستم‌ها

یکی از ویژگی‌های سیستم‌های پیچیده سلسله‌مراتبی بودن آن‌هاست. بدین معنی که یک سیستم خود متشکل از سیستم‌های کوچک‌تری است که هر یک هدف خود را دارند. این اهداف معمولاً در راستای هدف سیستم سطح بالاترند. مثلاً بدن انسان متشکل از زیرسیستم‌هایی نظیر دستگاه گوارش و سیستم ایمنی است. هدف این سیستم‌های همگی در جهت حفظ بقای انسان می‌باشد.

به همین خاطر باید همیشه در تلاش برای دیدن سیستم‌هایی باشیم که بخشی از آن‌هاییم. اقتصاد در بسیاری بخش‌ها سقوط کرده است، چرا که بخش مالی، سال‌ها در تلاش بوده که منافع شخصی خود به حداکثر برساند؛ آن هم بدون در نظر گرفتن عواقبش برای کل نظام اقتصادی بزرگ‌تری که خود در درون آن قرار گرفته است. دمای زمین رو به افزایش است به این دلیل که انسان منافع اقتصادی‌اش را در اولویت قرار می‌دهد و با سوزاندن زغال سنگ، نفت و گاز اثرات مخربی بر سیستم جهانی آب‌وهوا بر جای می‌گذارد.

دلیل وجود تمام انواع زندگی در این سیاره حضور همه ما در شبکه پیچیده‌ای از سیستم‌های زیست‌محیطی و اجتماعی به هم وابسته است. مدیران باید چشم‌بندهای خود را بردارند و این قانون طبیعی وابستگی متقابل را به رسمیت بشناسند. اولین تعهد موردنیاز برای تغییر جهت به تفکر سیستمی «دیدن سیستم‌های اقتصادی، اجتماعی و زیست‌محیطی است که بخشی از آن‌ها هستیم».

سیستم‌ها به راحتی قابل کمّی‌سازی نیستند؛ اما می‌توانیم نقشه آن‌ها را ترسیم کنیم. کشیدن نقشه سیستم‌ها به رهبران کمک خواهد کرد که بفهمند وجودشان به این گره خورده که بخشی از سیستم‌های پیچیده به هم وابسته باشند.

2- در داخل مرزهای سیستم به دنبال عامل مشکل بگردیم

باید برای همه عواقب اقدامات خود بر سیستم‌هایی که گفتیم، پاسخگو باشیم. در این جهان بیش از حد شلوغ، گرم و بسیار به هم متصل امروز، تقریباً هر عمل ما بر سیستم‌های اجتماعی، اقتصادی و زیست‌محیطی این سیاره تأثیر می‌گذارد؛ در حال حاضر و یا در آینده. با این حال، مدیران کسب‌وکارها و رهبران دولت‌ها مانند یک گاو نر در یک فروشگاه چینی، بدون در نظر گرفتن عواقب سیاست‌هایشان در این سیستم، به دنبال منافع شخصی خود هستند. قانون طبیعی علت و معلول در همه جا فراگیر است. شکست در درک این موضوع همیشه نتایج وخیمی به بار می‌آورد. مدیران باید همه عواقب احتمالی فعالیت‌های شرکت خود را بر روی سیستم‌های اجتماعی، اقتصادی و زیست‌محیطی که بخشی از آن‌ها هستند، در نظر بگیرند؛ مانند سیستم‌ها، کمّی‌سازی روابط علت و معلولی دشوار است؛ اما می‌توان آن را به کمک ابزارهایی مانند نمودار استخوان ماهی ترسیم کرد.

3- رعایت اصول اولیه اخلاقی

برخی اصول در جهان در ارتباط با برابری و عدالت، عمومیت دارند. پس از اینکه آگاهی رهبران درباره تأثیرات فعالیت‌هایشان خود بر سیستمی جزئی از آن هستند توسعه یافت، باید مجموعه‌ای روشن از اصول اخلاقی را برای کنترل پاسخ‌هایشان به فعل‌وانفعالات محیط داشته باشند.

منظور از اخلاقیات، تصمیم‌گیری آن‌ها درباره این است که در برخورد با افراد درون و بیرون سیستم، چه چیزی عادلانه و چه چیزی ناعادلانه است؛ و همچنین وظایف و مسئولیت‌هایشان در قبال دیگران. رایج‌ترین تصور اخلاقی جهان تحت این عنوان است «هیچ آسیبی نرسان».

قانون طبیعی عدالت اخلاقی می‌گوید: هر عملی که آزار یا مرگ غیرقابل‌توجیه برای انسان ایجاد کند، از نظر اخلاقی اشتباه است. استفاده ما از سوخت‌های فسیلی اما در حال حاضر باعث درد و رنج و مرگ انسان‌های بسیاری است. از طرفی باعث گرم‌تر شدن زمین نیز می‌شود. این یک نمونه از رفتار اشتباه از نظر اخلاقی است. تعهد به آسیب نرساندن مدیران را به کنترل صفات خودخواهانه و فرصت‌طلبانه درونی خود متمرکز می‌کند. بررسی راه‌های بسیاری که یک سازمان می‌تواند برای آسیب نرساندن طی کند، خود یک تمرین سیستمی قدرتمند است.

4- پذیرش حقوق ذی‌نفعان

بایستی تعهدی که از جانب ذی‌نفعان به گردن ما است را پذیرفته و مسئولیت بقای سازمان را قبول کنیم. مقیاس اقتصاد امروز و تأثیرات زیست‌محیطی مرتبط با آن بدین معنی است که فعالیت‌های انسانی و نه فرآیندهای طبیعی، در حال حاضر تعیین‌کننده سرنوشت این سیاره هستند.

اکنون باید قانون طبیعی امانت‌داری را قبول کنیم، هر فرد و سازمان در زمین امانت‌دار ادامه هر نوع حیاتی برای ذی‌نفعان هم‌عصر خود و آیندگان است. قانون طلایی این تعهد را بیان می‌کند: «با دیگران آن‌گونه که دوست دارید با شما رفتار کنند، رفتار کنید». ما باید با سیستم‌های اقتصادی، اجتماعی، زیست‌محیطی که زندگی ما در داخل آن قرار گرفته به درستی رفتار کنیم، چون زندگی ما به آن‌ها وابسته است. وقتی که رهبران بخش دولتی و خصوصی به وضوح و عمومی اصول اخلاقی را که راهنمای فعالیت سازمانشان است، آشکار و نهان بیان و تقویت می‌کنند، تغییرات سازنده‌ای رخ خواهد داد.

5- زمان شکستن باورهای نادرست است

بسیاری از مدیران تصور می‌کنند که تمرکز بر منافع شخصی خود (به حداکثر رساندن رفاه شخصی‌شان، خانواده خود، پیش از هر چیز دیگری) طبیعی و خوب است؛ اما با این دیدگاه دچار یک سردرگمی-خودمحور با آزادی فردی می‌شوند. هیچ کار اجرایی به کنترل شدن با این باورهای مضر و از رده خارج شده نیاز ندارد. هر کسی می‌تواند در هر زمانی سیستمی بیندیشد. قانون طبیعی اراده آزاد ارائه‌دهنده توانمندسازی دانش است. هر سازمان دولتی و خصوصی می‌تواند هر زمانی تعهدات پنج‌گانه را انتخاب نماید.

تغییر به پایداری یک نفر و یک سازمان در یک زمان اتفاق می‌افتد. این به این معنی است که نقطه شروع برای پرداختن به بحران‌های زیادی برای هر یک از ما است. در حالی که رهبران دیگر شروع به تفکر سیستمی می‌کنند، سرایت اجتماعی رخ خواهد داد و اراده سیاسی و فرهنگی موردنیاز برای تنظیم جامعه در یک مسیر پایدار پدیدار خواهد شد.